Opis gatunku

Bielik to nasz największy lęgowy ptak drapieżny. Dorosłe samice, które są nieco większe od samców, mogą osiągać masę ok. 6 kg i rozpiętość skrzydeł ok. 2,5 m. Sylwetka w locie charakteryzuje się długimi i szerokimi skrzydłami, krótkim ogonem i wysuniętą do przodu głową z potężnym dziobem. Dorosłe ptaki ( 6 letnie i starsze) są brązowe, często nieco jaśniejsze z wierzchu, mają jasną głowę i szyję, śnieżnobiały ogon, żółty dziób i tęczówki. Młode bieliki po opuszczeniu gniazda są generalnie znacznie ciemniejsze, mają ciemną głowę, dziób i lotki, natomiast jaśniej brązowawe pióra brzucha, pleców i pokryw skrzydłowych mają przy końcach ciemne plamki. Ogon w terenie sprawia wrażenie ciemnawego. Od spodu skrzydeł widać wyraźnie jasne podbarkówki. Przez kolejne 2 lata życia młode bieliki w wyniku stopniowej wymiany upierzenia są mniej lub bardziej jasno plamkowane, zwłaszcza na grzbiecie i brzuchu. W wieku 3-4. lat zaczynają przypominać ptaki dorosłe, upierzenie staje się wówczas bardziej jednolicie brązowe, ogon bieleje, a dziób uzyskuje kolor żółtawy. Ostateczną szatę osobnika w pełni dojrzałego osiągają po kolejnych 1-2 latach. Bielik w naturalnych warunkach może dożywać wieku ok. 30 lat.

Obejrzyj zdjęcia bielika w naszej galerii.

Zasięg występowania

Gniazduje od północnej, środkowej i miejscami południowej Europy szerokim pasem na wschód przez całą azjatycką część Rosji po wybrzeża Oceanu Spokojnego. Izolowane populacje zamieszkują wybrzeża Grenlandii, Islandii i północnej Szkocji. Generalnie zasiedla tereny równinne, unikając gór. Europejską populację szacuje się ostatni na ok. 6500 par, z których większość występuje w Norwegii, basenie Morza Bałtyckiego i na rozległym obszarze Rosji.

Ryc. Mapa zasięgu bielika (czerwony - areał lęgowy, niebieski - zimowiska, fiolet - miejsca całorocznego występowania)

Stan populacji krajowej

Na początku XX w. bielik był w Polsce na krawędzi wymarcia. Od tego czasu jego liczebność sukcesywnie rośnie, by na początku drugiej dekady XXI w. osiągnąć liczebność 1000 - 1400 par. Obecnie gatunek ten w różnym zagęszczeniu występuje prawie w całym kraju, omijając jedynie większość terenów podgórskich na południu. Najliczniejsze populacje zamieszkują Pomorze Zachodnie i Mazury, natomiast najszybszy przyrost nowych stanowisk notuje się w Polsce Centralnej i miejscami południowej. Polska jest również istotnym zimowiskiem bielików, najwięcej ptaków przebywa wówczas w dolinach Odry, dolnej Wisły i Warty oraz w pobliżu Zalewu Szczecińskiego.

Ryc. Rozmieszczenie bielika w Polsce (Baza danych KOO 2010)

Status

Gatunek podlegający ochronie ścisłej, wokół jego gniazd wyznacza się strefy ochronne. Umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt i Załączniku Dyrektywy Ptasiej.

Środowisko lęgowe

W Polsce biotopem lęgowym bielika są lasy, różnego typu i wielkości, położone w pobliżu jezior, zalewów przymorskich, dużych stawów rybnych, szerokich dolin rzecznych i innych terenów podmokłych. Podstawowymi wymogami wobec miejsca gniazdowego są obecność starych i wytrzymałych drzew rosnących w niezbyt dużym zwarciu (łatwy dolot), na których ptak ten zakłada gniazda oraz rzadka obecność ludzi. Gniazdo najczęściej zbudowane jest na sośnie, buku, olszy lub dębie. Jest wielkości mniej więcej gniazda bociana białego, jednak zbudowane ze znacznie grubszych gałęzi. Znajduje się ono zazwyczaj do kilku km od najbliższego akwenu (potencjalnego łowiska), rzadko dystans ten wynosi 10 lub więcej km. Niektóre pary mają w swoim rewirze 2-3 gniazda, które wykorzystują przemiennie.

Pokarm i ekologia żerowania

Podstawową zdobyczą bielika są ryby i ptaki wodne, w proporcjach i składzie gatunkowym zależnym od lokalnych warunków. W przypadku ryb najczęściej są to gatunki najłatwiej dostępne, jeśli chodzi o ptaki drapieżniki chętnie polują np. na łyski oraz podloty innych ptaków wodnych. Bielik podejmuje zdobycz przeważnie z wody (ewentualnie ziemi) niemniej obserwowano również skuteczne ataki na lecące ptaki (np. gęsi). Ważnym składnikiem diety, zwłaszcza zimą jest padlina. Żywe ssaki chwytane są stosunkowo rzadko. Bieliki wypatrują zdobyczy zarówno z czatowni jak i lotu patrolowego. Czasami w polowaniu biorą udział oba osobniki z pary, a ma to miejsce np. podczas nękania łysek lub innych ptaków nurkujących. Wtedy jeden z drapieżników nadlatując zmusza ofiarę do nurkowania, a drugi próbuje ją schwytać kiedy ta się wynurzy. Bogate żerowiska (np. stawy rybne w czasie odławiania) potrafią zgromadzić od kilku do kilkudziesięciu bielików jednocześnie.

Biologia lęgowa i fenologia

W Polsce dorosłe bieliki są ptakami osiadłymi i cały rok spędzają w rewirze lęgowym. Jedynie w bardzo trudnych warunkach zimowych niektóre osobniki koczują nieco dalej w poszukiwaniu pożywienia. Pierwszy raz przystępują do rozrodu w wieku 5-6 lat, wyjątkowo wcześniej. Samica składa 1-3 jaja, najczęściej 2, jednak średnio tylko w połowie skutecznych lęgów gniazdo opuszczają 2 młode (wyjątkowo 3). Młode ptaki mogą pozostać przez zimę w rewirze rodziców lub podejmują jesienią mniejsze lub większe wędrówki w poszukiwaniu zasobnych łowisk. Również osobniki 2-4 letnie prowadzą głównie koczowniczy tryb życia.

Ryc. Główne etapy sezonu lęgowego bielika

Zagrożenia

Mimo niekwestionowanego wzrostu liczebności gatunek wciąż narażony jest na wiele zagrożeń, z których najważniejsze to:

• celowe zabijanie przy użyciu broni, pułapek i zatrutych przynęt, prowadzone zwłaszcza w pobliżu niektórych kompleksów stawów rybnych,
• niszczenie potencjalnych biotopów lęgowych poprzez wycinanie nadbrzeżnych dojrzałych lasów oraz osuszanie mokradeł,
• nieprzemyślany rozwój energetyki wiatrowej na terenach zasiedlonych przez ten gatunek – wykazano, że bielik należy do ptaków wybitnie narażonych na śmierć w wyniku kolizji z siłowniami wiatrowymi,
• nadmierny rozwój turystyki na niektórych obszarach (np. Mazury),
• chemiczne skażenie środowiska.