Opis gatunku

Błotniak zbożowy jest nieznacznie większy (długość ciała ok. 48 cm, rozpiętość skrzydeł ok.110 cm), a przede wszystkim mocniej zbudowany od błotniaka łąkowego. W porównaniu z tym ostatnim ma proporcjonalnie krótsze i nieco szersze skrzydła, na których końcach widać wyraźnie 5 palczastych lotek (4 tworzą szczyt skrzydła). Podobnie jak u pozostałych błotniaków występuje wyraźny dymorfizm płciowy. Dorosłe i ostatecznie wybarwione samce są z wierchu niebieskawo szare z czarnymi końcami skrzydeł i białą plamą na kuprze. Od spodu są białe, z wyjątkiem szarej głowy i górnej części piersi, czarnych końców skrzydeł oraz ciemnego, wąskiego paska na ich tylnej krawędzi. Samice są generalnie dosyć podobne do samic błotniaka łąkowego i poza sylwetką różnią się obecnością zauważalnej, choć mało kontrastowej, jasnej obroży na szyi, przeciętnie szerszymi kreskami i plamkami na tułowiu (zwłaszcza po bokach i na podogoniu) oraz pręgowaniem lotek drugorzędowych, które przechodzi w prążki na lotkach pierwszorzędowych. Młode ptaki (juv.) są bardzo podobne do samicy, różnią się bardziej rdzawym odcieniem spodu ciała, wyraźniejszym rysunkiem na głowie oraz ciemniejszymi i bardziej jednolitymi lotkami drugorzędowymi. Błotniak zbożowy może w naturalnych warunkach osiągać wiek 16 lat.

Zasięg występowania

Gniazduje przede wszystkim w zachodniej, północnej i wschodniej Europie oraz na znacznym, sięgającym Oceanu Spokojnego obszarze północnej Azji. W Europie najliczniejsze populacje zasiedlają Francję, Hiszpanię, Wlk. Brytanię, Szwecję, Finlandię i Rosję. Całkowitą liczebność na naszym kontynencie szacuje się ostatnio na ok. 30 000 par.

Ryc. Mapa zasięgu występowania błotniaka zbożowego (kolor czerwony / fiolet - areał lęgowy, niebieski - zimowiska, fiolet - obszar całorocznego występowania)

Stan populacji krajowej

Dawniej był gatunkiem rzadkim ale jego lęgi stwierdzano w różnych częściach kraju (np. na Podlasiu, Pomorzu Zachodnim, w Wielkopolsce, a nawet w centrum). Obecnie, po trwającym od dłuższego czasu sukcesywnym spadku liczebności, prawdopodobnie przestał być w Polsce ptakiem lęgowym. Od przynajmniej kilku lat nie odnotowano żadnego pewnego przypadku gniazdowania i można przyjąć, że w naszym kraju gnieżdżą się tylko pojedyncze pary (jeśli w ogóle). Błotniaki zbożowe spotyka się za to stosunkowo często w okresie wiosennych i jesiennych migracji, a część z przylatujących osobników również u nas zimuje (zwłaszcza w zachodniej Polsce).

Status

Gatunek w Polsce objęty ochroną ścisłą. Umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt i Załączniku Dyrektywy Ptasiej.

Środowisko lęgowe

Błotniak zbożowy zasiedla różne tereny otwarte. Gniazda może zakładać na torfowiskach, mszarach, bagnach, podmokłych łąkach, wrzosowiskach jak również w uprawach ozimych zbóż. Po części są to biotopy dosyć podobne do tych zajmowanych przez błotniaki łąkowe. Poluje na łąkach i innych terenach otwartych.

Pokarm i ekologia żerowania

Poluje w sposób typowy dla wszystkich błotniaków przemieszczając się spokojnym i niskim lotem patrolowym. Na pokarm składają się przede wszystkim gryzonie, głównie norniki oraz raczej nieduże ptaki gniazdujące na ziemi, zwłaszcza młode i podloty. Uzupełnieniem diety mogą być jaszczurki i większe owady.

Biologia lęgowa

W warunkach środkowoeuropejskich błotniaki zbożowe są ptakami częściowo wędrownymi (koczującymi) i mogą zimować w kraju, razem z osobnikami przybyłymi jesienią z północy. Jeśli odlatują to generalnie w kierunku południowo-zachodnim. W normalnych warunkach pierwszy raz przystępują do lęgów zazwyczaj nie wcześniej niż w 3. roku życia. Na terenach lęgowych pojawiają się od początku kwietnia. Gniazdo buduje zazwyczaj samica, na ziemi w gęstej roślinności. Składa w nim 4-6 jaj, które sama wysiaduje. Stwierdzono przypadki poligamii, kiedy samiec zaopatrywał w pokarm dwie (wyjątkowo więcej) samice gniazdujące niedaleko (nawet ok. 50 m) od siebie. Statystyczna para odchowuje przeciętnie mniej niż 2 młode rocznie, przy czym produktywność zwłaszcza północnych populacji dosyć wyraźnie zależy od cyklicznych zmian liczebności gryzoni. Błotniaki zbożowe zaczynają opuszczać tereny lęgowe od ok. połowy sierpnia.

Zagrożenia

Podstawowym zagrożenie, prawdopodobnie najbardziej odpowiedzialnym za załamanie się środkowoeuropejskich populacji tego gatunku, są niekorzystne zmiany zachodzące w siedliskach lęgowych. Zmiany te powodują nie tylko bezpośrednią utratę potencjalnych miejsc dogodnych do gniazdowania, ale również wpływają na zubożenie bazy pokarmowej. Innym zagrożeniem jest nielegalny odstrzał, który w przypadku tak rzadkiego i zagrożonego ptaka może przyczyniać się do przyśpieszenia procesu jego wycofywania się i ostatecznie –wymierania.