Pierwszym aktem prawnym, obejmującym ochroną miejsca lęgowe 10 najbardziej zagrożonych gatunków ptaków, było Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z roku 1983, przygotowane we współpracy z Komitetem Ochrony Orłów i Stacją Ornitologiczną w Gdańsku. Aktualnie obowiązuje znowelizowana ustawa o ochronie przyrody z 16.04.2004 r. (z późniejszymi zmianami) i rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt z 16 grudnia 2016 r. Ochroną strefową miejsc rozrodu objęto 11 gatunków ptaków drapieżnych i puchacza. Spośród nich na szczególną uwagę zasługują: orlik grubodzioby (zagrożony w skali światowej) oraz bielik i orlik krzykliwy (w Polsce gniazduje około 20% populacji europejskiej i kondycja naszych populacji tych gatunków ma istotne znaczenie dla ich przetrwania w skali kontynentu). Ochrona miejsc rozrodu zagrożonych ptaków drapieżnych jest realizowana przez wytyczanie obszarów zwanych strefami, które trwale lub okresowo zabezpieczają otoczenie gniazd przed wszelkimi formami działalności ludzkiej.

Jak zaprojektować granice stref ochronnych

Strefa ochrony całorocznej (ścisłej)

Funkcjonuje na zasadach rezerwatu ścisłego - wykonywanie jakichkolwiek czynności na tym obszarze wymaga uzgodnień z Generalną lub Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska. Dla ptaków drapieżnych jest to zwykle fragment starego lasu z jednym lub kilkoma (zamiennie wykorzystywanymi) gniazdami oraz drzewami odpoczynkowymi, noclegowymi i obserwacyjnymi. W przypadku puchacza może to być również fragment terenu otwartego, na przykład torfowiska lub bagna. Wielkość i kształt strefy są określane indywidualnie dla każdego gatunku i każdego stanowiska w oparciu o zasady podane w rozporządzeniu. Przy wyznaczaniu miejsc rozrodu należy brać pod uwagę obszar zbliżony charakterem do fragmentu lasu z gniazdem. Granice najlepiej wyznaczać w oparciu o łatwe do rozpoznania w terenie elementy: drogi, rowy, potoki, linie oddziałowe, wydzielenia itp. Należy unikać włączania do strefy ścisłej śródleśnych łąk, pól uprawnych, pastwisk oraz lasów w młodszych klasach wieku.

Strefa ochrony okresowej (częściowej)

Jest to obszar wyłączony okresowo z działalności człowieka, obejmującym najbliższe otoczenie miejsca rozrodu opisanego strefą ścisłą. Odgrywa ona równie istotną rolę, zapewniając ptakom spokój i bezpieczeństwo w okresie lęgów. Strefa ochrony częściowej powinna obejmować obszar o promieniu 300-500 m od gniazda. Z doświadczeń Komitetu Ochrony Orłów wynika, że w przypadku orlika krzykliwego, kani rudej i kani czarnej strefa ochrony częściowej może przebiegać w odległości około 300 m od gniazda. Granice można wyznaczać po okręgu lub analogicznie do strefy ścisłej, w oparciu o charakterystyczne linie (drogi, rowy itp.)

Przykładowe projekty stref ochronnych ( rys 1. - strefa ochrony okresowej wykreślona po okręgu;
rys 2. - strefa ochrony okresowej przebiega po granicach oddziałów lub pododdziałów). W obydwu projektach do strefy całorocznej włączono jedynie drzewostan stanowiący potencjalne siedlisko lęgowe.

Zakazy obowiązujące w strefach ochronnych

Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody w strefach ochronnych bez zezwolenia regionalnego dyrektora ochrony środowiska zabrania się:

1) przebywania osób, z wyjątkiem właściciela nieruchomości objętej strefą ochrony oraz osób sprawujących zarząd i nadzór nad obszarami objętymi strefą ochrony, oraz osób wykonujących prace na podstawie umowy zawartej z właścicielem lub zarządcą;

2) wycinania drzew lub krzewów;

3) dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli nie jest to związane z potrzebą ochrony poszczególnych gatunków;

4) wznoszenia obiektów, urządzeń i instalacji.

Strefy ochrony ścisłej i częściowej nie powinny być specjalnie oznakowane (np. paskami na drzewach na granicy). Natomiast zalecane jest ustawienie tablic z napisem OSTOJA ZWIERZĄT OSOBOM NIEUPOWAŻNIONYM WSTĘP WZBRONIONY na skrzyżowaniach dróg prowadzących do stref ochronnych.

Czy dopuszczalna jest ingerencja człowieka w strefach ochronnych?

W uzasadnionych sytuacjach Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska wyraża zgodę na wykonanie określonych zabiegów w strefach ochronnych (określa rozmiar prac, odległość od gniazd, terminy wykonania). Dotyczy to przede wszystkim strefy ochrony całorocznej. W strefie okresowej zakazy obowiązują jedynie w określonych rozporządzeniem terminach. Tym niemniej, również w strefie okresowej należy unikać wykonywania zabiegów drastycznie zmieniających charakter siedliska (np. wielkopowierzchniowe zręby). Ingerencja człowieka w strefy ochronne nie może powodować zagrożenia dla lęgu i ptaków.

Likwidacja stref ochronnych

Likwidacja stref ochronnych jest uzasadniona tylko w przypadku trwałego porzucenia przez ptaki drapieżne zasiedlanego miejsca. Wymaga to szczegółowego rozpoznania sytuacji w terenie. Nawet w przypadku zniszczenia gniazda, jeśli w rewirze w dalszym ciągu obserwuje się ptaki strefa ochronna powinna być utrzymana do czasu zlokalizowania aktualnie zajmowanego gniazda.

Skuteczność ochrony strefowej

Ochrona strefowa jest jedną z niewielu efektywnych form wdrażania ochrony gatunkowej zwierząt. Strefy skutecznie chronią lęgi ptaków drapieżnych przed niekorzystną działalnością człowieka. Jednak zdarzają się sytuacje (na szczęście coraz rzadsze), łamania przepisów o ochronie strefowej. W ostatnich latach odnotowano wzrost penetracji okolic gniazd przez osoby nieupoważnione, głównie poszukujących wrażeń turystów, a czasami nawet amatorów fotografii przyrodniczej. Jest to dodatkowy argument przemawiający za potrzebą utajnienia informacji o lokalizacji gniazd gatunków chronionych. Informacje uzyskane podczas kontroli kilku tysięcy lęgów rzadkich gatunków ptaków drapieżnych jednoznacznie wskazują, że różnorodna aktywność człowieka w strefach jest przyczyną zwiększonych strat w lęgach. W większości przypadków strefy zapewniają jednak ptakom drapieżnym spokój w okresie lęgowym, zwiększają przywiązanie ptaków do stałych miejsc lęgowych oraz chronią wraz z gniazdem fragment starego lasu, stanowiącego ostoję dla wielu innych rzadkich gatunków zwierząt.

Znalazłeś gniazdo – poinformuj Koordynatora KOO

O znalezieniu gniazda należy niezwłocznie powiadomić zarządcę terenu (najczęściej administrację LP - leśniczego i nadleśnictwo) oraz Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska, która określa zasięg stref ochronnych. Zarządca terenu jest zobowiązany chronić gniazdo od chwili jego zgłoszenia. Wyznaczenie granic stref ochronnych dokonuje RDOŚ lub osoby upoważnione przez niego (często są to członkowie KOO) wspólnie z zarządcą terenu. Analogicznie procedura obowiązuje po zlokalizowaniu nowego gniazda w istniejącej już strefie, z tym że zamiast tworzenia nowej strefy jej zasięg w uzasadnionych przypadkach należy zmodyfikować.

Jeśli znalazłeś gniazdo gatunku strefowego prześlij informację do Koordynatora Regionalnego KOO, który przekaże ją do właściwych terytorialnie instytucji.