Przed zbliżającą się VII konferencją KOO „Ekologia i ochrona ptaków drapieżnych” przybliżamy ważny temat ochrony przyrody w polskiej praktyce leśnej. A konkretniej wątek stref ochronnych tworzonych dla ochrony miejsc lęgowych rzadkich gatunków ptaków drapieżnych w Polsce. Strefy ochronne mają dwa reżimy obowiązywania – całoroczny w bezpośrednim sąsiedztwie gniazda i okresowy, obowiązujący w czasie lęgu, by zapewnić spokój podczas rozrodu. Strefy ochronne ptaków, to wynikający z Ustawy o ochronie przyrody (Art. 46. 3.) przepis mówiący, że: „w celu ochrony ostoi i stanowisk roślin lub grzybów objętych ochroną gatunkową lub ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt objętych ochroną gatunkową mogą być ustalane strefy ochrony”.

Większość gatunków ptaków przewidzianych do obejmowania ochroną strefową przystępuje do lęgów na terenach leśnych. Wiele z tych gatunków buduje znacznych rozmiarów gniazda, wymagające istnienia dużych, starych drzew o określonych parametrach wielkości, grubości pnia i gałęzi. Przy braku odpowiednich drzew ptaki nie mogą bezpiecznie ulokować gniazda, a konstrukcje tworzone na zbyt słabych drzewach szybko przestają istnieć (łamią się podpierające gałęzie albo pień, wywracane jest całe drzewo obciążone konstrukcją gniazda). Brak odpowiednich środowisk leśnych i drzew gniazdowych powoduje zagrożenie dla skuteczności rozrodu wielu rzadkich gatunków ptaków. Przykładowo bielik w Polsce potrzebuje ponad 120-letnich sosen do trwałego usadowienia gniazda, a bocian czarny poszukuje dębów i sosen, których wiek często przekracza 140 lat (https://link.springer.com/article/10.1186/s40663-020-00271-y).

W ramach systemu ochrony przyrody w naszym kraju miejsca rozrodu najrzadszych gatunków ptaków obejmowane są ochroną. To zapewnia spokój ptaków podczas rozrodu, ale co ważniejsze zapewnia trwałość miejscu gniazdowemu i zabezpiecza zasób potencjalnych drzew gniazdowych w okolicy. W Polsce utworzone zostało około 4000 stref ochronnych dla ochrony miejsc rozrodu rzadkich gatunków ptaków. To cenny wkład działań leśników i przyrodników różnych organizacji w skuteczną ochronę przyrody w naszym kraju. Objęcie ochroną nawet nieoptymalnego drzewostanu pozwala mu się swobodnie postarzeć i osiągnąć drzewom odpowiednie dla wymagań ptaków parametry.

Ochrona strefowa nie jest jedyną możliwością zapewnienia odpowiednich drzew gniazdowych dla tych najbardziej wymagających gatunków ptaków leśnych. Mogą temu służyć też różne działania podejmowane przez leśników w ramach zrównoważonej gospodarki leśnej, pojmowanej wg zapisów ustawy o lasach. A w artykule siódmym ustawy o lasach zapisane zostało, że „Trwale zrównoważoną gospodarkę leśną prowadzi się według planu urządzenia lasu lub uproszczonego planu urządzenia lasu, z uwzględnieniem w szczególności następujących celów:

• 1) zachowania lasów i korzystnego ich wpływu na klimat, powietrze, wodę, glebę, warunki życia i zdrowia człowieka oraz na równowagę przyrodniczą
• 2) ochrony lasów, zwłaszcza lasów i ekosystemów leśnych stanowiących naturalne fragmenty rodzimej przyrody lub lasów szczególnie cennych ze względu na:
• a) zachowanie różnorodności przyrodniczej”.

Te zapisy obowiązują wszystkich zarządców lasów w Polsce. Jest to szerokie pole do popisu dla wykonawców ustawy o lasach, która zachowanie równowagi i ochronę różnorodności przyrodniczej wymienia jako najważniejsze cele funkcjonowania trwale zrównoważonej gospodarki leśnej. Trzeba to tylko wdrożyć i pokierować na właściwe tory. W przypadku ochrony ptaków opierać się można o obowiązujące Zarządzenia i Instrukcje nakazujące ochronę drzew gniazdowych i dziuplastych czy zalecenia FSC czy PEFC tyczące się pozostawiania powierzchni wyłączonych z użytkowania, które powinny być lokowane w miejscach pełnienia cennych funkcji przyrodniczych. Cenną działalnością praktyczną jest pozostawianie dużych kęp starodrzewu po pozyskaniu drewna. Stosowanie sposobów pozyskania drewna (rębni) bardziej skomplikowanych, uwzględniających występujące w lesie gniazda i dziuple, to skuteczne narzędzia do codziennego zabezpieczenia interesów naszych skrzydlatych sąsiadów.

Komitet Ochrony Orłów od ponad 30 lat zabiega o tworzenie stref ochronnych i skuteczną ochronę ptaków leśnych. Jednocześnie stara się podejmować działania w zgodzie i konsultacji z zarządcami terenów leśnych, by wytwarzać pozytywny odbiór chronionych gatunków. Nie zawsze łatwe są kontakty z administracją publiczną, zobowiązaną do przestrzegania zapisów ustawy o ochronie przyrody czy ustawy o lasach. Członkowie KOO starają się edukować i przekonywać do przychylnego patrzenia na lęgi rzadkich gatunków ptaków i ich formalną ochronę, bo to dowodzi cenności zarządzanych obszarów. Zarażanie fascynacją względem piękna przyrody to najlepsza i często działająca droga do poprawy sytuacji rzadkich gatunków. Bez współpracy i wspólnego, akceptowalnego społecznie kształtowania właściwego modelu funkcjonowania zrównoważonej gospodarki leśnej ochrona nie będzie skuteczna. Dlatego wyrażamy zadowolenie z coraz częstszego zgłaszania stanowisk gatunków chronionych do objęcia ochroną strefową przez pracowników Lasów Państwowych czy wyrażaną chęć do współpracy, wspólnych kontroli stanowisk gniazdowych, zaangażowania w czynną ochronę czy obrączkowanie. Zdecydowana większość stref ochronnych znajduje się na terenie zarządzanym przez Lasy Państwowe. Zatem powinny być postrzegane przez samych leśników jako nobilitujące pod kątem cenności przyrodniczej obszarów, którymi się zajmują. Strefy ochronne stają się z czasem mikrorezerwatami, rozproszonymi po terenie całej Polski, tworzonymi wg wskazań rzadkich gatunków wybierających miejsca do lęgów. Jako takie powinny stać się sztandarowym działaniem trwale zrównoważonej gospodarki leśnej w Polsce i wizytówką polskiego leśnictwa.