Opis gatunku

Kobuz upierzeniem przypomina sokoła wędrownego, od którego jest jednak znacznie mniejszy i smuklejszy. Rozpiętość skrzydeł waha się w przedziale 70-85 cm, przy czym samice są większe od samców. Dzięki długim ostro zakończonym skrzydłom w locie nieco przypomina jerzyka. W ubarwieniu brak dymorfizmu płciowego. Wierzch ciała jest stalowoszary, głowa ciemniejsza z szerokim czarnym wąsem silnie kontrastującym z jasnym podgardlem i bokiem szyi. Skrzydła i ogon od spodu gęsto prążkowane, a tułów dorosłych ptaków pokrywa wyraziste podłużne strychowanie. Ważną cechą w upierzeniu, odróżniającą kobuza od sokoła wędrownego są pomarańczowe nogawice i pokrywy podogonowe. U młodych ptaków ciemne okolice ciała mają odcień brunatny, a nogawice i podogonie są żółtawobiałe.

Zasięg występowania i liczebność

Kobuz zasiedla prawie całą Europę, poza Szkocją i północą Skandynawii. Areał lęgowy rozciąga się poprzez całą północną i środkową Azję, po Japonię i Kamczatkę na wschodzie. Występuje ponadto w północno-zachodniej Afryce. Jest długodystansowym migrantem zimującym w tropikalnej Afryce, na południe od równika oraz w południowej Azji. Na lęgowiskach w Polsce przebywa od połowy kwietnia do października, chociaż znane są przypadki zimowania. Liczebność populacji europejskiej oceniana jest na 60-90tys par. Najliczniejszy w Rosji oraz Finlandii, Francji i Hiszpanii.

Ryc. Mapa zasięgu występowania kobuza (kolor czerwony / fiolet - areał lęgowy, niebieski - zimowiska, fiolet - areał całorocznego występowania)

Stan populacji krajowej

W Polsce jest nielicznym lub bardzo nieliczny ptakiem lęgowym. Liczebność populacji krajowej aktualnie oceniana jest na 2,7-3,5 tys. par, co sytuuje nasz kraj w europejskiej czołówce.

Status

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. Wymaga ochrony czynnej. Nie został zamieszczony w załączniku I Dyrektywy Ptasiej, co wydaje się nieporozumieniem, zważywszy, że w żadnym z państw UE liczebność nie przekracza kilku tys. par.

Środowisko lęgowe

Kobuz najliczniej zasiedla obrzeża dużych kompleksów leśnych, ale może gniazdować nawet w śródpolnych kępach starych zadrzewień. Preferuje drzewostany prześwietlone, w wieku powyżej 100 lat, głównie bory sosnowe i mieszane, często w pobliżu zbiorników wodnych lub w dolinach rzecznych. Zajmuje opuszczone gniazda innych ptaków, przede wszystkim wron i kruków, prawie zawsze osadzone w górnej części koron starych drzew. Zaadoptowane gniazdo wyścieła drobnymi gałązkami.

Pokarm i ekologia żerowania

Kobuz jest specjalistą pokarmowym. Przeciętnie 70% diety stanowią ptaki, a pozostałe 30% owady (np. ważki i chrząszcze). Inne ofiary, np. drobne ssaki chwytane są tylko okazjonalnie. Specyficzna budowa ciała umożliwia mu rozwijanie olbrzymich szybkości i dokonywanie nagłych zwrotów, dzięki czemu może polować nawet na jaskółki. Pokarm zdobywa głównie w locie, na otwartych przestrzeniach, często wykorzystując zadrzewienia, a nawet zabudowania jako osłonę podczas zbliżania się do upatrzonej zdobyczy. Również w locie może zjadać schwytane owady.

Biologia lęgowa i fenologia

Kobuz przystępuje do lęgu stosunkowo późno, z reguły dopiero w czerwcu. Bardzo często dużo wcześniej para zajmuje rewir z upatrzonym gniazdem np. kruka, oczekując aż potomstwo tego gatunku opuści gniazdo. Jaja (3-4) składane są najczęściej w drugiej połowie czerwca. Wysiadywanie trwa ok. 28 dni, a po kolejnych 3-4 tygodniach młode opuszczają gniazdo.

Ryc. Główne etapy sezonu lęgowego kobuza