Opis gatunku

Orlik grubodzioby jest gatunkiem bardzo trudnym do odróżnienia od orlika krzykliwego. Identyfikację komplikuje fakt, że w warunkach europejskich nierzadko spotkać można hybrydy międzygatunkowe wykazujące z reguły cechy pośrednie. Dorosłe orliki grubodziobe są jednolicie ciemnobrązowe, w terenie mogą wydawać się prawie czarne. Głowa i pokrywy podskrzydłowe nie są skontrastowane z pozostałymi elementami upierzenia, co odróżnia go od orlika krzykliwego. Na pokrywach skrzydłowych młodych ptaków występują co najmniej dwa bardzo wyraźne pasy kremowych plam. Czarniawe pokrywy podskrzydłowe delikatnie kontrastują z jaśniejszymi, szarawymi lotkami. Do najważniejszych cech odróżniających gatunki orlików należy sylwetka. Grubodzioby jest masywniejszy i cięższy, w locie skrzydła zakończone są siedmioma palczastymi lotkami (u krzykliwego 6), co nadaje mu bardziej „orli” wygląd. Masywniejszy dziób i ciemna tęczówka oka, to cechy użyteczne jedynie z niewielkiego dystansu.

Zasięg występowania i liczebność

Polska stanowi zachodnią granicę zasięgu orlika grubodziobego. Liczebność w Europie nie przekracza przypuszczalnie 1000 par (najliczniej zasiedla Rosję - ok. 800 par i Białoruś 100 – 150par). Jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym w Palearktyce, od wschodniej Europy aż po wybrzeża Pacyfiku. Areał lęgowy ma jednak charakter izolowanych enklaw, związanych z obecnością sprzyjających warunków siedliskowych. Całkowita liczebność oceniana jest na około 3tys. par, co czyni ten gatunek zagrożonym w skali globalnej.

Ryc. Zasięg występowania orlika grubodziobego. Kolor czerwony - areał lęgowy, niebieski - zimowiska

Stan populacji krajowej

Przez Polskę przebiega zachodnia granica zasięgu występowania orlika grubodziobego. Jedynym stałym lęgowiskiem jest Kotlina Biebrzańska, gdzie występuje 15 – 20 par. W ocenie tej uwzględniane są pary mieszane (z reguły samica A. clanga, samiec A. pomarina), zatem liczebność „czystych” par orlika grubodziobego jest jeszcze niższa – przypuszczalnie nie przekracza 10. W ostatnich latach pary mieszane odnotowano ponadto na obrzeżach Puszczy Białowieskiej i na Lubelszczyźnie.

Status

Gatunek objęty w Polsce ochroną ścisłą. Przy gniazdach wyznacza się strefy ochronne. Zamieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt oraz Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Krajowa populacja jest stabilna, ale rośnie udział hybrydów międzygatunkowych A. pomarina / A. clanga.

Środowisko lęgowe

Orlik grubodzioby gniazduje w warunkach europejskich na rozległych torfowiskach i bagnach. Jest to teren na tyle specyficzny, że poza gadożerem unika go większość ptaków szponiastych. Swoiste preferencje siedliskowe powodują, że poszczególne obszary lęgowe są geograficznie silnie izolowane. W Polsce orliki grubodziobe gniazdują w bagiennych lasach w otoczeniu okresowo zalewanych rozległych torfowisk. Zasiedlają głównie olsy i moczarowe brzeziny. Gniazda budują na drzewach o rozłożystych koronach w wieku powyżej 60 lat. W początkowym okresie lęgów tereny te są zazwyczaj podtopione.

Pokarm i ekologia żerowania

Orliki polują na obszarach otwartych, z reguły położonych w odległości do 10km od zasiedlanego gniazda. Głównym składnikiem pokarmu są gryzonie. W odróżnieniu od orlika krzykliwego mogą chwytać dość duże ofiary i znacznie większy w składzie pokarmu jest udział ptaków. Zdobyczy wypatrują najczęściej z lotu, a w godzinach rannych i wieczornych z zasiadki. Poluje również pieszo, zwłaszcza na płazy i duże owady.

Biologia lęgowa i fenologia

Orlik grubodzioby jest gatunkiem wędrownym, uznawanym za migranta średniodystansowego. Populacja europejska zimuje na południu Europy i w północno-wschodniej Afryce. Ptaki wracają na lęgowiska położone w Polsce pod koniec marca, lub na początku kwietnia. Zniesienia złożone są najczęściej z 2 jaj, ale odchowuje się prawie zawsze tylko jedno pisklę (słabsze ginie w pierwszych dniach życia – kainizm). Młode opuszczają gniazdo po upływie 9 tygodni.

Ryc. Główne etapy sezonu lęgowego orlika grubodziobego

Zagrożenia

Najpoważniejszym zagrożeniem dla orlika grubodziobego w Polsce są obecnie niekorzystne zmiany środowiskowe:

• osuszanie okresowo zalewanych terenów bagiennych,
• sukcesja zadrzewień na terenach żerowiskowych, będąca następstwem zaniechania użytkowania rolniczego,
• wycinka starych drzew w lasach prywatnych,
• rosnąca penetracja ludzka, powodująca płoszenie ptaków w sezonie lęgowym,
• hybrydyzacja z orlikiem krzykliwym wynikająca z izolacji geograficznej i zmian siedliskowych.