Opis gatunku

Pustułka jest niedużym sokołem o długości ciała 30-35 cm i rozpiętości skrzydeł 70-80 cm. Jej sylwetka w locie wyróżnia się długim ogonem oraz wąskimi i długimi skrzydłami, które w porównaniu z innymi małymi gatunkami sokołów, wydają się czasami nieco mniej zaostrzone na końcach, zwłaszcza u krążącego ptaka. Pustułka często zawisa w powietrzu w locie trzepoczącym. Samica jest tylko nieznacznie większa od samca, niemniej obie płcie stosunkowo łatwo odróżnić po kolorze upierzenia. Dorosły i w pełni wybarwiony samiec (od jesieni w 2. kalendarzowym roku życia) odznacza się popielato-niebieskawą głową, kuprem oraz ogonem, który dodatkowo zakończony jest wyraźnym czarnym paskiem przedkońcowym. Wierzch ciała jest ceglasto-rudy, z drobnymi ciemnymi plamkami na końcach pokryw skrzydłowych, barkówek i piór grzbietu. Końce skrzydeł (lotki pierwszorzędowe i ich pokrywy) są bardzo ciemne. Na głowie dostrzec można raczej słabo zaznaczony wąs i nieznacznie jaśniejszy policzek. Spód ciała samca jest jasny, kremowo-płowy, z drobnymi ciemnymi plamkami na tułowiu i pokrywach podskrzydłowych. Samice są z wierzchu nieco bardziej ciepłobrązowe, mają też wyraźniej i gęściej prążkowane barkówki i pokrywy naskrzydłowe. Zwykle brak u nich popielatej barwy na głowie, a często również na wyraźnie prążkowanym kuprze i ogonie. Ten ostatni jest podobnie jak u samca zakończony szerszym czarnym paskiem. Młode ptaki są bardzo podobne do samicy i zwykle trudno je odróżnić. Przeciętnie mają jednak bardziej podłużne strychowanie na piersi i brzuchu oraz wyraźniejsze jasne zakończenia dużych pokryw naskrzydłowych tworzące dostrzegalne czasami w terenie wąskie jasne paski z wierzchu skrzydeł. Pustułka w naturalnych warunkach może dożyć wieku ok. 15 lat.

Obejrzyj zdjęcia pustułki w naszej galerii.

Zasięg występowania

Pustułka jest szeroko rozprzestrzenionym gatunkiem zasiedlającym znaczną część Palearktyki oraz wiele terenów w Afryce. W Europie nie gniazduje jedynie na jej północnych krańcach oraz na Islandii. Na wielu obszarach należy do najczęściej spotykanych ptaków szponiastych, a najliczniejsze populacje zamieszkują Wielką Brytanię, Francję i Rosję. Całkowita wielkość europejskiej populacji jest dosyć trudna do oszacowania, wydaje się jednak, że na naszym kontynencie gniazduje ok. 400000 par.

Stan populacji krajowej

W połowie XX w. pustułka należała do najliczniejszych i najbardziej rozpowszechnionych ptaków szponiastych w Polsce. Większość populacji zasiedlała wówczas tereny rolnicze z niewielkimi lasami i zadrzewieniami. Z czasem zaznaczył się spadek liczebności w takim środowisku, przy jednoczesnym coraz powszechniejszym zasiedlaniu miast, a nawet wsi posiadających odpowiednie do gniazdowania miejsca, najczęściej różne wysokie budowle. Obecnie najliczniejsze zwarte populacje pustułki występują w dużych miastach i np. w Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu czy Łodzi gniazduje po kilkadziesiąt par tych ptaków. Dodatkowo wydaje się, że gatunek ten jest liczniejszy w południowej Polsce, zwłaszcza w porównaniu z Mazurami, Pomorzem i Ziemią Lubuską. Ogółem, według różnych źródeł, w naszym kraju do lęgów może przystępować od 3500 do 7000 par pustułek.

Status

Jest gatunkiem podlegającym całkowitej ochronie i wymagającym ochrony czynnej.

Środowisko lęgowe

Pustułka zasiedla zarówno tereny rolnicze jak i miasta, unikając jednocześnie rozległych obszarów leśnych. W krajobrazie rolniczym gniazduje w starych gniazdach innych ptaków, głównie krukowatych, znajdujących się w kępach drzew i na obrzeżach drobnych lasów położonych pośród pól, łąk i pastwisk. W przypadku terenów zurbanizowanych sokoły te zajmują różne zakamarki wyższych budynków takich jak wieże kościołów, wieżowce, duże kamienice czy fabryki. Polują wówczas zarówno w obrębie aglomeracji, jak i na przyległych terenach otwartych. W górach pustułka zasiedla szczeliny i nisze w skalnych urwiskach.

Pokarm i ekologia żerowania

W naszym kraju podstawowym pokarmem pustułki są gryzonie, zwłaszcza norniki. Uzupełnieniem diety, w niektórych sytuacjach istotnym, są nieduże ptaki, przede wszystkim pisklęta lub jeszcze słabo latające młode. Poza tym sokoły te chwytają drobne gady, zwłaszcza jaszczurki, oraz bezkręgowce takie jak np. prostoskrzydłe. Pustułka wypatruje zdobyczy zarówno siedząc na eksponowanym stanowisku (drzewo, słup, linia energetyczna) bądź poluje z lotu. W drugim przypadku nierzadko zawisa pod wiatr w locie trzepoczącym i uważnie obserwuje teren pod sobą. Następnie zniża nieco lot, czasami ponownie na chwilę zawisając, i pikując w dół atakuje. Najczęściej zdobycz chwyta na ziemi. Terenami łowieckimi są pola, łąki, pastwiska itp., a w warunkach miejskich poluje także na poboczach dróg, pasach zieleni oraz na obszarach przemysłowych i ruderalnych.

Biologia lęgowa i fenologia

Gniazdujące w Polsce pustułki są ptakami częściowo osiadłymi i można je zobaczyć w pobliżu rewirów lęgowych również zimą. Dotyczy to zwłaszcza populacji miejskich i tych z zachodniej połowy naszego kraju. Pozostałe ptaki migrują, najczęściej na niezbyt duże odległości, generalnie w kierunku południowym i zachodnim. Z drugiej strony do osobników zimujących w kraju mogą dołączyć przybysze z północnych i wschodnich regionów Europy. Pustułki potrafią przystąpić do lęgów już w 2. kalendarzowym roku życia. Prawdopodobnie w osiadłych populacjach samiec i samica tworzące parę są sobie wierne i gniazdują razem przez szereg kolejnych sezonów. Podobnie jak inne sokoły nie budują własnego gniazda. W krajobrazie rolniczym zajmują opuszczone gniazda innych ptaków, zwłaszcza wron. W miastach wykorzystują do lęgów odpowiednio duże nisze i dziury w murach, wnęki okienne i gzymsy na wieżach, otwory wentylacyjne, poddasza itp., zwykle dosyć wysoko nad ziemią. W skrajnych przypadkach znajdowano lęgi nawet na balkonach - w skrzynkach na kwiaty. W niektórych miastach znaczna część populacji zasiedla specjalnie przygotowane dla nich budki lęgowe. Nierzadko dogodne miejsca wykorzystywane są przez szereg lat z rzędu. W wyjątkowo sprzyjających okolicznościach zdarza się, że pustułki gniazdują w niedużych i luźnych półkoloniach. Od połowy kwietnia samica składa zazwyczaj 4-6 jaj, które w znacznej mierze sama wysiaduje przez 4 tygodnie. Młode zaczynają latać w wieku ok. miesiąca, pozostają jednak pod opieką rodziców przez kolejne 4 tygodnie. Później część z nich zaczyna koczować poza rodzinnym rewirem, czasami pokonując przy tym spore odległości. Przeciętna efektywność lęgów wynosi 3-4 młode na parę. Wydaje się, że zarówno ilość przystępujących do rozrodu par pustułek, jak i sukces lęgowy zależne są w pewnym stopniu od cyklicznych zmian liczebności ich głównej zdobyczy, czyli gryzoni.

Ryc. Główne etapy sezonu lęgowego pustułki

Zagrożenia

Nie do końca jasne są powody wycofywania się pustułki z krajobrazu rolniczego i być może działa tu łącznie wiele czynników. Zarastanie lub zamiana łąk na grunty orne prawdopodobnie powodują istotne zmniejszenie dostępności pożywienia. Niekorzystny może być również spadek liczebności wrony, której gniazda pustułka chętnie wykorzystuje do odbycia własnych lęgów. Niektórzy ornitolodzy zwracają też uwagę na wzrost konkurencji z innymi gatunkami ptaków szponiastych, których populacje wyraźnie się ostatnio odbudowały. Z kolei w miastach podstawowym zagrożeniem dla egzystencji tego sokoła są remonty i modernizacje budynków, które nierzadko skutkują zmniejszeniem się liczby dogodnych do gniazdowania miejsc. Pewne znaczenie może mieć również rozbudowa aglomeracji kosztem np. użytków zielonych, zarówno w obrębie miast jak i na ich peryferiach.