Opis gatunku

Trzmielojad jest rozmiarami ciała i ubarwieniem bardzo podobny do myszołowa. Długość ciała ok. 55 cm, rozpiętość skrzydeł 115-130 cm. Odróżnianie trzmielojada od myszołowa utrudnia dodatkowo duża zmienność ubarwienia występująca u obydwu gatunków. Typowo ubarwione trzmielojady mają dość jednolicie brązowy wierzch ciała z popielatym kapturem na głowie, lepiej widocznym u samców. Spód ciała jest zdecydowanie bardziej zmienny. Najciemniejsze są pokrywy podskrzydłowe. U bardzo jasnych osobników mogą być jednak niemalże białe, z rozległą ciemną plamą w nadgarstku. U najciemniejszych są jednolicie brązowe. Podobna zmienność dotyczy również tułowia. Charakterystyczną cechą trzmielojada jest prążkowanie lotek i sterówek tworzące wyraźnie wyodrębnione 2 lub 3 paski na skrzydłach i ogonie. Od myszołowa różni się ponadto sylwetką – smuklejsza głowa i dłuższy ogon. Podczas szybowania i krążenia najczęściej układa skrzydła poziomo.

Obejrzyj zdjęcia trzmielojada w naszej galerii.

Zasięg występowania i liczebność

Centrum populacji lęgowej trzmielojada obejmuje Rosję, gdzie w europejskiej części gniazdować może nawet 100tys. par. W części azjatyckiej populacja jest słabo rozpoznana, granicę wschodniego zasięgu stanowi prawdopodobnie rzeka Ob. Liczebność w pozostałej części Europy oceniana jest na 40-50tys. par, przy czym najliczniej trzmielojad zasiedla Francję, Niemcy, Szwecję i Finlandię.

Ryc. Mapa zasięgu trzmielojada (czerwony - areał lęgowy, niebieski - zimowiska)

Stan populacji krajowej

Trzmielojad występuje na terenie całego kraju i rozmieszczony jest dość równomiernie. Rozpowszechnienie gatunku osiąga poziom ok. 30-40%. Na podstawie wyników uzyskanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska populację oszacowano na 3 – 5 tys. par, co lokuje nasz kraj w europejskiej czołówce. Zagęszczenia populacji lęgowej lokalnie osiągają poziom nawet kilkunastu par/100 km².

Status

Gatunek objęty w Polsce ochroną ścisłą. Zamieszczony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Zarówno europejska, jak i krajowa populacja przypuszczalnie jest stabilna, chociaż realizowane w Polsce programy monitoringu trwają zbyt krótko, żeby ocenić rzeczywisty trend liczebności. W Europie tendencje są różne – wzrost liczebności notuje się we Francji, spadek w Niemczech.

Środowisko lęgowe

Trzmielojad wyraźnie preferuje rozległe kompleksy leśne, co prawdopodobnie wiąże się z obfitością pokarmu na śródleśnych nieużytkowanych polanach. Siedliskiem lęgowym są głównie lasy mieszane w wieku powyżej 80 lat. Gniazdo jest najczęściej bardzo niewielkie i dobrze ukryte, często osadzone na bocznych konarach w oddaleniu od pnia. Jest nietrwałe i w okresie zimowym z reguły się rozpada. Nie obserwuje się wyraźnych preferencji, co do wyboru gatunku drzewa gniazdowego.

Pokarm i ekologia żerowania

Trzmielojad jest pod względem składu pokarmu gatunkiem dość wyjątkowym. Żywi się głównie larwami owadów społecznych: os, szerszeni i trzmieli. Rozgrzebując ich gniazda zjada również owady dorosłe. Karmiąc pisklęta znosi do gniazda całe plastry wypełnione czerwiami i poczwarkami. Zdobyczy wypatruje z zasiadki, obserwując przelatujące owady.  Rzadziej chwyta drobne kręgowce.

Biologia lęgowa i fenologia

Trzmielojad jest gatunkiem wędrownym i zaledwie 4 miesiące spędza na lęgowiskach w Polsce. Zimuje w równikowej Afryce. Do Polski pierwsze ptaki przylatują pod koniec kwietnia lub w pierwszej dekadzie maja. Do lęgów przystępują już w 2 roku życia. W zniesieniu zwykle są 2 jaja (1–3), wysiadywane przez prze obydwu partnerów przez okres 30-35 dni. Młode opuszczają gniazda po ok. 40 dniach i jeszcze przez długi okres są zależne od rodziców.

Ryc. Główne etapy sezonu lęgowego trzmielojada

Zagrożenia

Najpoważniejszym zagrożeniem dla trzmielojada są obecnie niekorzystne zmiany środowiskowe:

• zastępowanie lasów mieszanych o wielopiętrowej strukturze jednowiekowymi monokulturami,
• zanikanie odłogów i śródleśnych terenów otwartych stanowiących miejsca żerowiskowe trzmielojada – zalesienia i sukcesja naturalna;
• płoszenie ptaków podczas sezonu lęgowego będące następstwem rosnącej penetracji terenów puszczańskich.