Opis gatunku

Duży sokół, mniej więcej wielkości wrony (długość ciała 38-45 cm, rozpiętość skrzydeł 90-105 cm). Samice są wyraźnie większe i cięższe od samców. Sylwetka w locie charakteryzuje się stosunkowo długimi, zaostrzonymi na końcu i dosyć szerokimi u nasady skrzydłami, wydatną piersią i średniej długości ogonem. Lot jest bardzo energiczny i, zwłaszcza w czasie polowania, szybki. Wierzch ciała dorosłych (od jesieni 2. kalendarzowego roku życia) ptaków jest łupkowoszary, przy czym najciemniejsze są lotki, góra grzbietu i przede wszystkim głowa, za to kuper jest wyraźnie jaśniejszy. Spód jest białawy (zwłaszcza pierś) z drobnymi ciemnymi plamkami i poprzecznymi prążkami. Z boków głowy uwagę zwraca wyraźna ciemna podłużna plama skierowana od nasady dzioba w dół (tzw. wąs) i kontrastująca z białawym policzkiem. Palce, skok, woskówka i obrączka oczna są u dorosłych osobników żółte. Młode sokoły wędrowne są generalnie bardziej brązowawe z wierzchu, a od spodu rysunek na tułowiu układa się w raczej podłużne drobne plamki. Niektóre młode mogą mieć też nieco jaśniejszą głowę. Palce i skok są u nich zielonkawożółte, a woskówka jest początkowo jasno niebieskawa. Na wolności sokoły wędrowne mogą dożywać ok. 18 lat.

Obejrzyj zdjęcia sokoła wędrownego w naszej galerii.

Zasięg występowania

Jeden z najszerzej rozprzestrzenionych na świecie ptaków szponiastych, występuje na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Obecnie w Europie zasiedla przede wszystkim część zachodnią i południową (stosunkowo liczne populacje np. w Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii) oraz północną Skandynawię i Rosję. Poluje nad różnymi terenami otwartymi, natomiast gniazda w naturalnych warunkach znajdują się najczęściej w niszach lub na półkach skalnych klifów, a na północy zasięgu również na ziemi pośród torfowisk i bagiennej tundry. Europejską populację szacuje się ostatnio na ok. 11 000 par.

Ryc. Mapa zasięgu występowania sokoła wędrownego (czerwony / fiolet - areał lęgowy, niebieski - zimowiska, fiolet - obszary całorocznego występowania, zieleń - tereny odwiedzane w czasie przelotów)

Stan populacji krajowej

Do przełomu lat 50. i 60. XX w. był w Polsce gatunkiem rzadkim ale rozpowszechnionym. Istniała wówczas tzw. populacja nadrzewna, gniazdująca na terenach leśnych w starych gniazdach innych ptaków (drapieżnych, krukowatch, czapli). W latach 60. ubiegłego wieku nastąpiło dramatyczne załamanie liczebności i w pewnym momencie gatunek praktycznie wymarł w naszym kraju. Podjęte pod koniec XX w. akcje reintrodukcyjne, polegające na wypuszczaniu młodych sokołów wyhodowanych w niewoli oraz poprawa sytuacji w innych krajach zaowocowały pojawieniem się w Polsce ponownie kilkunastu (20 ?) par lęgowych. Spora część z nich gniazduje w dużych miastach (np. Warszawa, Włocławek, Toruń), pozostałe na terenach górskich (Sudety, Tatry, Pieniny). Dodatkowo w okresach migracji wiosennej i jesiennej można spotkać przelotne sokoły wędrowne, pochodzące z północnej i północno-wschodniej Europy. Niektóre z nich zatrzymują się czasami na dłużej i/lub zimują w miejscach z bogatą bazą pokarmową (włączając w to miasta).

Status

Gatunek podlegający ochronie ścisłej, wokół jego gniazd wyznacza się strefy ochronne. Umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt i Załączniku Dyrektywy Ptasiej.

Środowisko lęgowe

Sokół wędrowny zasiedla bardzo różne biotopy, które mają jednak dwie wspólne cechy: bytują tam liczne populacje ptaków, na które drapieżnik ten poluje, a w pobliżu znajdują się miejsca dogodne do gniazdowania. Przed załamaniem się liczebności znaczna część polskiej populacji związana była z obszarami leśnymi m.in. w północnej części kraju. Obecnie większość par lęgowych bytuje na terenach zurbanizowanych, zasiedlając najwyższe budowle (budynki, kominy) i polując na przyległych terenach otwartych (np. w dolinach rzek). Górska część populacji gniazduje w „naturalny” sposób zakładając gniazda na niedostępnych urwiskach skalnych itp.

Pokarm i ekologia żerowania

Sokół wędrowny chwyta zdobycz niemal wyłącznie w locie na otwartej przestrzeni. Jego podstawowym pokarmem są średniej wielkości ptaki. W miastach atakuje najczęściej gołębie miejskie, na innych obszarach zdobycz mogą stanowić dodatkowo szpaki, drozdy, krukowate oraz różne siewkowce. Nierzadko polowanie poprzedzone jest obserwacją okolicy z jakiegoś górującego nad nią punktu (skały, wysokiej wieży, komina). Kiedy sokół wypatrzy potencjalną ofiarę rozpoczyna atak, pikując w jej kierunku ze złożonymi skrzydłami. Może wówczas osiągać prędkość nawet ok. 300 km/h. Zdarza się, że ofiara jest tylko „muśnięta” szponami przez nadlatującego drapieżnika, co jednak powoduje u niej na tyle poważne obrażenia (lub śmierć) by zaczęła bezwładnie spadać. W tym czasie sokół zawraca i chwyta zranionego ptaka, często jeszcze w powietrzu. Inny sposób polowania polega po prostu na dogonieniu aktywnym lotem zdobyczy i schwytaniu jej od razu. Co ciekawe w dużych i rozświetlonych miastach zdarzają się także przypadki polowań w nocy.

Biologia lęgowa i fenologia

W środkowoeuropejskich warunkach dorosłe sokoły wędrowne są ptakami mniej lub bardziej osiadłymi, w rewirach lęgowych można je spotkać również zimą. Pierwszy raz przystępują do lęgów najczęściej nie wcześniej niż w 3 kalendarzowym roku życia. Jak wszystkie sokoły nie budują własnego gniazda, natomiast zajmują różne opuszczone gniazda innych ptaków, bądź składają jaja bezpośrednio na półkach skalnych, wygrzebując niewielkie zagłębienie w podłożu. W miastach gniazdują nierzadko w specjalnie przygotowanych dla nich skrzynkach lęgowych umieszczonych na wysokich budowlach. Samica składa zazwyczaj 3-4 jaja. Statystyczna para w zdrowych populacjach odchowuje przeważnie nieco ponad 2 pisklęta rocznie. Młode środkowoeuropejskie ptaki po opuszczeniu rewiru rodziców koczują na dosyć dużym obszarze. W pierwszym roku życia większość z nich bywa stwierdzana w odległości ponad 100 km od rodzinnych gniazd.

Zagrożenia

W przeszłości podstawowym zagrożeniem było chemiczne skażenie środowiska pestycydami (niesławne DDT), które doprowadziło do upośledzenia rozrodu sokołów wędrownych i gwałtownego spadku ich liczebności. Współcześnie występującymi zagrożeniami są:

• prześladowanie i umyślne zabijanie ptaków szponiastych m.in. przez hodowców gołębi,
• rozwój turystyki (m.in. wspinaczka skałkowa) na górskich stanowiskach tego gatunku,
• rabowanie gniazd z pisklętami przez osoby próbujące nielegalnie pozyskać ptaki dla sokolnictwa.